De vergrijzing van de wereldbevolking maakte de afgelopen jaren een versnelling door. Uit de meest recente demografische verwachtingen van de VN blijkt, dat vergrijzing sneller verloopt dan waar vijf jaar geleden van werd uitgegaan. Dit komt enerzijds door een snellere daling van het geboortecijfer en anderzijds door een verder toegenomen levensverwachting.  

Geboortecijfers dalen structureel 
Voor een stabiele bevolkingsomvang moet elke vrouw 2,1 kinderen krijgen. Het wereldwijde gemiddelde van 2,25 kinderen per vrouw in 2023 voldoet daar net aan, maar zit al jaren in een dalende trend. In 2019 bedroeg het wereldwijde gemiddelde nog 2,4 kinderen per vrouw. 

In 2017 verwachtte de VN nog dat het geboortecijfer geleidelijk zou dalen naar 2,24 in 2050. In de meest recente ramingen verloopt de daling sneller en gaat naar het lagere niveau van 2,1 kinderen per vrouw. 

Er zijn een aantal oorzaken te noemen voor het dalende geboortecijfer. Sociale normen veranderen door de tijd en dat leidt tot verschuiving van prioriteiten. Een groeiend deel van de Amerikaanse bevolking geeft aan geen kinderen te verwachten⁶. Veruit de meest genoemde reden daarvoor is het simpelweg niet hebben van een kinderwens (56%). Andere redenen zijn onder andere medisch (19%) of financieel (17%) van aard, de geopolitieke onzekerheid (9%) of klimaatverandering (5%).

Snellere vergrijzing vergroot de druk op de overheidsfinanciën. Een ouder wordende samenleving gaat gepaard met hogere uitgaven voor onder meer sociale voorzieningen en gezondheidszorg. De Europese Commissie schat dat de aan vergrijzing gerelateerde uitgaven in Europa pieken rond 2040-2050, op een niveau van 25,6% van het Europese bbp¹⁶. Dat is licht hoger dan het huidige niveau. In 2022 bedroegen die uitgaven 24,4% van het Europese bbp (zie tabel). 

De maatschappelijke kosten moeten in een vergrijzende samenleving gedragen worden door een kleinere actieve beroepsbevolking. De afhankelijkheidsratio neemt toe (zie grafiek). Inkomen uit pensioen wordt doorgaans belast tegen een lager tarief (of is in sommige landen vrijgesteld van inkomstenbelasting), waardoor belastingopbrengsten terugvallen. Een hoger belastingtarief op inkomsten uit arbeid leidt naar verwachting tot minder aanbod van arbeid en is dus geen efficiënt middel om de belastingopbrengsten aan te vullen.

Ook de opbrengsten uit vermogensbelasting nemen naar verwachting af, omdat gepensioneerden gemiddeld ontsparen. 

Kosten van vergrijzing (als percentage van het bbp)

De hogere maatschappelijke kosten van toenemende vergrijzing moeten gedragen worden door een kleinere beroepsbevolking, dus neemt de afhankelijkheidsratio toe.

De kosten voor een verouderende samenleving leiden de komende decennia dus naar verwachting tot oplopende financieringstekorten en toenemende overheidsschulden. Dat vormt met name een probleem voor landen met een reeds hoge staatsschuld en sterke toename in aan vergrijzing gelieerde kosten.

In Europa zijn dat vooral Italië, Portugal, België, Spanje en Frankijk (zie grafiek). Uit een studie van de Europese Centrale Bank (ECB) blijkt, dat de aan vergrijzing toe te wijzen toename in staatsschuld voor de gehele eurozone kan oplopen tot 50 procentpunt in 2070¹⁷. 

Relatie tussen staatsschuld en de kosten van vergrijzing

Vergrijzing leidt behalve tot een demografische verandering, ook tot veranderende sociale verhoudingen. De welvaartsverdeling bestaat uit twee componenten: de inkomens- en vermogensverdeling. In een verouderende maatschappij is de inkomensverdeling schever, omdat het inkomen van ouderen uit pensioen en uitkeringen lager is dan dat van werkenden.

Ouderen zijn daarentegen sterker vertegenwoordigd in de vermogensstatistieken, door opgebouwd vermogen uit hun woning, pensioenvermogen en spaartegoeden. Dat leidt tot vermogensongelijkheid. Ook onder ouderen neemt de ongelijkheid toe, doordat migranten doorgaans minder aanspraak hebben opgebouwd op oudedagsvoorzieningen.

De afgelopen decennia is inkomens- en vermogensongelijkheid in veel landen toegenomen. Dit geldt met name voor ontwikkelde economieën en enkele grote opkomende economieën als Rusland, India en China. Europa kent de minst scheve welvaartsverdeling¹⁸ (zie grafieken hieronder).

Hoewel slechts 21% van de mensen in ontwikkelde economieën woont, bezitten zij bijna 70% van het totale vermogen. De komende jaren wordt dat effect versterkt door welvaartsoverdracht tussen generaties¹⁹. Dat gaat om een groot bedrag: tot 2050 wordt wereldwijd een totaal van 83 biljoen Amerikaanse dollar aan erfenissen verwacht, waarvan het leeuwendeel al in de komende 10 jaar vrijkomt²⁰.

Daarnaast is de technologische ontwikkeling van de afgelopen decennia een belangrijke reden voor de toegenomen ongelijkheid. De automatiseringsslag en de toegenomen vraag naar werknemers met technologische vaardigheden maakt dat de onderkant van de inkomensverdeling is achtergebleven. 

Door de transitie van arbeidsintensieve naar kapitaalintensieve economische activiteit is de koppeling tussen lonen en winsten afgenomen. Er is in toenemende mate een winner takes it all markt ontstaan, waarin bedrijven hun marktmacht hebben vergroot²¹. Het ontstaan van enkele mega-multinationals in de technologiesector of de farmacie is een gevolg hiervan. Dit vindt met name plaats in ontwikkelde economieën, waar de technologische ontwikkeling de meeste tractie ondervindt.  

Een te scheve welvaartsverdeling zet de sociale cohesie onder druk. Hier gaat een zelfversterkende werking van uit en werkt door in het onderwijsniveau, misdaadcijfers en het ziekteverzuim²². Daarmee kan het leiden tot meer sociale onrust, (politieke) polarisatie of een voedingsbodem bieden aan populisme. Dit komt bovenop andere maatschappelijke problemen, zoals klimaatongelijkheid, de grote defensie-investeringen in tijden van geopolitieke onrust en het opvangen van effecten van vergrijzing zelf.  

Het oplossen van deze problemen vraagt om flinke investeringen en verloopt het meest efficiënt bij een gezamenlijke aanpak. Een ruime meerderheid van inwoners van de OESO-landen ziet het aanpakken van ongelijkheid als gezamenlijke verantwoordelijkheid van zowel de overheid als de private sector²³. Afhankelijk van hoe succesvol dit verloopt, is de verwachting van het World Inequality Lab dat de wereldwijde vermogenspositie van de rijkste 1% afneemt naar 26% of toeneemt naar 46% van het totale wereldwijde vermogen²⁴.  

Europa heeft door een krachtige kapitaalpositie en relatief sterke sociale cohesie een goede uitgangspositie om deze problemen aan te pakken. Middels verschillende investeringsprogramma’s als InvestEU en het Europese Cohesiefonds wordt daar reeds invulling aan gegeven. De recente verschuiving naar rechts in het politieke spectrum, toenemende individualisering in zowel de maatschappij als tussen overheden en geopolitieke onrust aan de grenzen van Europa, kunnen de Europese cohesie aantasten. Dat vormt een risico voor de rol van Europa in een wereld waarin de wereldorde verschuift.