‘Terwijl de oude wereld sterft, worstelt de nieuwe om geboren te worden.’ Een beroemde uitspraak van de Italiaanse schrijver en filosoof Antonio Gramsci. Deze politiek theoreticus en medeoprichter en eerste leider van de Communistische Partij van Italië schreef deze woorden in 1930 vanuit zijn cel. Een andere tijd en situatie, maar de uitspraak beschrijft ook goed de huidige wereld.    

Er is een tektonische economische verschuiving gaande, die de komende decennia aanhoudt en een politieke en ideologische verschuiving teweegbrengt. De Amerika-centristische orde met democratie, neoliberalisme en globalisering brokkelt af. Oorzaken zijn nieuwe – vaak autocratisch geleide - landen met meer door de staat gedomineerde economieën en onvrede in ontwikkelde landen over globalisering.  
 
Economische macht, en daarmee ook politieke macht, verschuift van west naar de Global South. Dat zijn opkomende landen als China, India en Brazilië. De economische overmacht van de Verenigde Staten neemt al decennia af. De Amerikaanse staatsschuld loopt hard op en de rentebetalingen doen steeds meer pijn. De VS leven financieel boven hun stand. Dat is karakteristiek voor een tanende hegemonie. 

In de landen van de Global South groeit en komt een welvarende middenklasse op. Die landen melden zich steeds assertiever op het wereldtoneel. 

De roep om meer zeggenschap voor deze landen bij instituten als de Verenigde Naties, Wereldbank en het Internationaal Monetair Fonds (IMF) neemt toe. Daarbij neemt het animo voor multilaterale instituten sterk af.  Er ontpoppen zich nu veel kleine allianties en bilaterale relaties¹.

De wereldorde verandert, decentraliseert van unipolair, naar bipolair naar tripolair met meer en nieuwe economische machtsblokken: de VS, China en in een later stadium ook India.

Met de opkomst van het nationaal-populisme is er niet alleen een economische kracht, maar ook een politieke kracht die de wereldorde laat veranderen. Landen kiezen meer voor zichzelf. En met de Amerikaanse president Donald Trump terug in het Witte Huis is de decentralisatie – vooralsnog – aan het versnellen. De boodschap is duidelijk: You’re On Your Own (YOYO). Zorg voor jezelf. 

Dit geldt zeker ook voor Europa. Op basis van de huidige demografische en productiviteitstrends dreigt Europa economisch steeds verder achterop te raken bij andere grootmachten. Maar grootschalige investeringen in defensie, technologie en de energietransitie kunnen de economische groei op een hoger plan brengen. Bovendien kan Europa leunen op hoogwaardig onderwijs, een relatief gelijke samenleving, sociale cohesie en een groot spaarkapitaal.   
 

De Verenigde Staten maken zich nu – met Donald Trump als president - in hoog tempo los van hun internationale toezeggingen, en zinspelen zelfs op territoriale expansie. Amerika stapte - opnieuw - uit het Klimaatakkoord van Parijs. Met de importtarieven negeert het de Wereldhandelsorganisatie en de handelsverdragen, zoals met Canada en Mexico. De veiligheidsgaranties aan Oekraïne en de NAVO (lees Europa) staan op losse schroeven en ook de betrokkenheid bij andere bondgenoten zoals Taiwan en Japan is minder vanzelfsprekend geworden. 

Zonder het uit te spreken lijkt Trump zich de tanende economische hegemonie van de VS te realiseren. In de VS wordt nu alles aan de kant gezet voor economische groei. Hierbij wordt de bescherming van burgers en klimaat opgeofferd ten gunste van het bedrijfsleven en vrije markten. 

Voorlopig heersen de VS nog een decennium. China is inmiddels een geduchte economische concurrent. Naar verwachting is China de VS  in 2035 voorbijgestreefd als grootste economie van de wereld. Maar militair en technologisch heeft Amerika nog een duidelijke voorsprong. 

Het jaarlijkse Amerikaanse defensiebudget is - met circa 900 miljard dollar - groter dan dat van de volgende negen landen bij elkaar. Het is ook driemaal zo groot als dat van China. Het is ook nog twijfelachtig of het Chinese leger goed is ingericht is om oorlog te voeren².  

De Verenigde Staten staan dan ook ruim bovenaan in alle militaire rankings³. Ook in technologie heeft Amerika ten opzichte van andere grote landen een voorsprong. Veruit het grootste deel van de grootste technologiebedrijven in de wereld zijn Amerikaans⁴. De Verenigde Staten leiden in AI⁵ en zijn – op enkele kleine landen na - het best voorbereid op de AI revolutie⁶. Bovendien zijn ze nog ‘s werelds meest innovatieve land⁷ (of bijna)⁸.  
 

Hoe dominant is de VS – nog – in 2035? 

Op een langere horizon dan een decennium eindigt de hegemonie van de Verenigde Staten en het westen wel. Er komen nieuwe economische grootmachten bij: eerst in Azië, later deze eeuw in ook Afrika. Ook groeit vooral China in technologie en het wil in 2049 ’s werelds sterkste leger hebben. 

In 1990 namen de Verenigde Staten en de OECD nog ruim 80% van de wereldeconomie voor hun rekening. In 2030 is dit waarschijnlijk al gehalveerd tot 40% en in 2050 verder geslonken tot 30%.  

De berekeningen verschillen⁹, maar zijn eensluidend over de drie grootste economieën in 2050: China, de Verenigde Staten en India^{10, 11, 12}. Een beeld dat zich in de decennia daarna nog duidelijker aftekent (zie grafiek).  

Nieuwe wereldeconomieën 

De wereldeconomie verandert dus van unipolair, naar bipolair, naar uiteindelijk tri-polair. China, Amerika en India groeien naar eenzame hoogte.

Europa is inmiddels ruw wakker geschud. In de nieuwe You’re on Your Own-wereld staat plotseling zelfs de trans-Atlantische samenwerking en veiligheidsparaplu van de NAVO op losse schroeven. Tegelijkertijd dient zich stevige economische concurrentie aan van de Global South en houdt de Russische oorlogsdreiging aan de oostgrens aan¹⁷.     

In 1991 noemde de Belgische premier Mark Eyskens Europa een economische reus, een politieke dwerg en een militaire worm¹⁸. Europa heeft een cruciale achterstand opgelopen bij defensie. Sinds het einde van de Koude halveerde grofweg het aantal manschappen in Europa¹⁹. Jaarlijkse defensiebudgetten daalden van 2,5% van het bbp in 1990 tot circa 1,5% in 2022²⁰. Sinds de start van de Oekraïne-oorlog en onder druk van de Amerikaanse president Donald Trump is het opgelopen tot bijna 2% van het bbp.  

Europa wil weer een eigen defensie-industrie. Het wil zich ook zonder hulp van de Verenigde Staten kunnen verdedigen. Daar is een extra jaarlijkse defensie-investering van 250 miljard euro voor nodig, plus 300.000 extra manschappen²¹. 

Het plan ReArm Europe van de Europese Commissie streeft naar extra defensie-investeringen van 800 miljard euro in vier jaar²². Het bevat ook een Buy European-clausule. Minimaal 65% van het aangekochte materiaal moet Europese onderdelen hebben. Zo stimuleert het de Europese defensie-industrie.  

De investeringen van ReArm Europe komen bovenop de 326 miljard euro die de lidstaten van de Europese Unie in 2024 aan defensie uitgaven. Dit gezamenlijke totaal was al het hoogste na de Verenigde Staten, ook hoger dan in China. Het is evenwel de vraag in hoeverre het als één EU-budget mag gelden. 

De Europese defensie is notoir versnipperd. Het rapport The future of European competitiveness van oud ECB-voorzitter Mario Draghi pleit voor integratie van Europa’s defensie²³. Daarnaast pleit hij voor modernisering van de Europese defensie met nieuwe technologie.  

Met investeringen in defensie slaat Europa twee vliegen in één klap. De nieuwe technologieën die hiermee gefinancierd worden, zijn vaak multi-inzetbaar. Ze dienen zowel commerciële als nationale veiligheidsdoelen. De rol van privaat kapitaal in defensie neemt hiermee direct of indirect toe. Een trend die in de Verenigde Staten al wat langer zichtbaar is²⁴ (zie grafiek).  

Het opbouwen van een eigen wapenindustrie zorgt niet alleen voor een onafhankelijke en sterke defensie van Europa, maar draagt ook bij aan economische groei. Dit geldt ook voor investeren in een eigen technologiesector en de groene transitie. Het biedt technologische soevereiniteit en geeft ook de economie een impuls (zie ook de hoofdstukken over technologie en planeet en klimaat).  

Europa is nog altijd een vermogende samenleving met enorme hoeveelheden opgebouwd spaarkapitaal. Een groot deel van dit kapitaal is nu buiten het continent geïnvesteerd, met name in de Verenigde Staten. Als hiervoor rendabele investeringsmogelijkheden worden gecreëerd – waar nodig met overheidsgaranties – dan kan dit kapitaal in Europa worden ingezet. 

Europa profiteert hierbij van een relatief gelijke samenleving en sociale cohesie, sterke en humane normen en waarden, een stabiele rechtstaat, hoogwaardig onderwijs en een cultureel rijke omgeving. In een volatiele en chaotische wereld waar deze elementen (veel) minder aanwezig of in verval zijn, kan Europa hierin een baken vormen. Het kan daarmee aantrekkelijker worden als vestigingsklimaat voor hoogwaardige economische activiteit.  

Investeren in eigen technologische ontwikkeling, meer zelfstandige defensie en de energietransitie kunnen voor grote beleggers reden zijn om kapitaal te heralloceren naar Europa. 

Zo kan Europa – ook als de economie alsnog krimpt ten opzichte van andere regio’s – economisch en politiek relevant blijven. Is het niet langer een politieke dwerg en een militaire worm. Dan is  Europa een belangrijke pool in een multipolaire wereldorde.