Samenvatting
Vier wereldwijde megatrends vormen onze toekomst: een verschuivende machtbalans, planetaire grenzen, vergrijzing en AI-technologie. Dit samenvattende hoofdstuk schetst de uitdagingen én kansen die deze transformaties bieden voor Europa en pensioenfondsen.
Halverwege deze eeuw zal de wereld onherkenbaar veranderd zijn. Nieuwe machtsblokken bepalen de geopolitiek, technologie herschrijft de economie, en de mens leeft langer dan ooit. Tegelijkertijd rijst de dringende vraag in hoeverre de planetaire grenzen verder worden overschreden.
De geschiedenis laat zien dat grote transities zelden soepel verlopen. In tijden waarin het oude wankelt en het nieuwe nog geen vorm heeft, heerst onzekerheid. Antonio Gramsci verwoordde dit treffend toen hij, onder Mussolini’s bewind, schreef: 'De oude wereld sterft, en de nieuwe worstelt om geboren te worden (..).'
Die woorden zijn vandaag opnieuw relevant. We staan aan de vooravond van een nieuw tijdperk, gedreven door vier wereldwijde megatrends. Deze ontwikkelingen zijn al zichtbaar en dwingen ons tot fundamentele keuzes over de toekomst van onze samenleving en planeet.
Meerdere machtsblokken maken de dienst uit
De wereldorde die na de Tweede Wereldoorlog ontstond, loopt op zijn einde. De Verenigde Staten zijn straks niet langer de onbetwiste wereldmacht, en supranationale instellingen zoals de Verenigde Naties en de Wereldhandelsorganisatie verliezen aan invloed. China en India komen op gelijke hoogte met de VS en ontwikkelen hun eigen instituties en verdragen – als tegenwicht tegen decennia van westerse dominantie. Samen met de VS, vormen deze economische grootmachten het leidende trio.
In deze herverkaveling van macht stellen landen hun eigenbelang voorop. De opkomst van nationaal-populisme leidt tot een wereld waarin landen vaker hun eigen koers varen – een zogeheten YOYO-wereld ("You're On Your Own"). Dit maakt internationale samenwerking complexer en vergroot de geopolitieke onzekerheid.
De grenzen van de planeet
In een versnipperde wereldorde wordt het des te moeilijker om de aarde binnen haar natuurlijke grenzen te houden. Klimaatverandering, biodiversiteitsverlies, instortende ecosystemen en grondstoffenschaarste behoren tot de grootste wereldwijde risico’s van de komende decennia als we niet snel meer gaan doen. We koersen af op de hoogste temperatuurstijging in drie miljoen jaar en tienduizenden levensvormen worden met uitsterven bedreigd.
Om de planetaire grenzen te respecteren, zijn ingrijpende transformaties nodig in energievoorziening, productieprocessen en landbouw. De noodzakelijke investeringen voor het bereiken van netto-nul uitstoot worden geschat tussen de 3 en 9 biljoen dollar per jaar tot 2050 – een niveau dat momenteel bij lange na niet gehaald wordt.
Naast systeemverandering is aanpassing onvermijdelijk. Landen zullen moeten investeren in adaptieve maatregelen voor een wereld waarin een gezond ecosysteem en een stabiel klimaat niet langer vanzelfsprekend zijn.
Sneller ouder
Terwijl we ons inspannen om te verduurzamen, neemt de druk op natuurlijke hulpbronnen toe door de grofweg verdubbeling van de wereldeconomie in 2050 en de toename van de wereldbevolking met ongeveer twee miljard mensen tegen 2080. West-Azië en Afrika zijn de plekken waar de populatie sterk groeit.
We zijn niet alleen met meer maar worden ook gemiddeld steeds ouder. Deze laatste ontwikkeling – vergrijzing - gaat sneller dan verwacht. Mensen krijgen minder kinderen, waardoor de bevolkingsgroei afneemt en piekt op ongeveer 10 miljard in het laatste kwart van deze eeuw. Daarnaast neemt de welvaartongelijkheid tussen bevolkingsgroepen toe, wat de sociale cohesie onder druk zet. Vergrijzing kan ondertussen een gezonde overheidsbalans in de weg zitten.
De vierde industriële revolutie komt tot leven
Kunstmatige intelligentie (AI), aangedreven door geavanceerde taalmodellen zoals ChatGPT, vormt een doorbraaktechnologie die innovatie, verbetering en efficiëntie in alle sectoren van de economie aanjaagt. Als een zogeheten general purpose technology (GPT) – vergelijkbaar met elektriciteit en het internet – kent AI een brede toepasbaarheid en heeft het een ingrijpende impact op de samenleving
Deze motor van de vierde industriële revolutie kan zodoende bijdragen aan de VN-duurzaamheidsdoelen, zoals op het vlak van gezondheidszorg, onderwijs en klimaat.
Met zijn vermogen om te 'denken' en te creëren, ondersteunt AI bovendien de ontwikkeling van andere baanbrekende technologieën zoals robotica, blockchains en kwantumcomputers.
Economen verwachten dat AI de wereldwijde productiviteit aanzienlijk zal verhogen. Mogelijk kan het de groeipercentages zelfs verdubbelen. Dit is hard nodig, zeker in vergrijzende regio’s zoals Europa, waar stijgende overheidsschulden en financieringstekorten op de loer liggen.
Tegelijkertijd brengt AI ook risico’s met zich mee: desinformatie, grootschalige surveillance en ethische dilemma’s in oorlogsvoering behoren tot de schaduwzijde.
In verkeerde handen kan AI maatschappelijke onrust en internationale spanningen aanwakkeren. Al met al is er toch vooral reden om optimistisch te zijn over AI.
| Machtsverschuiving | Planeet en klimaat | Sociaal-Demografisch | Technologie | |
| Machts-verschuiving | Mondiale concurrentie drijft landen tot grote investeringen in eigen groene energiesector. | Oudere bevolkingen zijn minder geneigd oorlog te voeren dan jonge. | ‘Iedereen’ kan een wapen maken. Gelijkere kansen voor kleine landen. | |
|
Planeet en klimaat |
Wereldorde verbrokkelt. Dit remt de gezamenlijke aanpak van klimaat- en biodiversiteitsrisico’s. Felle strijd om zeldzame kritische grondstoffen. |
Lagere geboortecijfers in principe positief voor een duurzaam behoud van de planeet. | AI en tech erg belangrijk bij protectie van klimaat, biodiversiteit en andere planetaire systemen. | |
| Sociaal-demografisch |
Landen met veel vergrijzing hebben hoge kosten en zijn in theorie minder innovatief. Aantasten van sociale cohesie kan risico vormen voor Europa’s rol op het wereldtoneel. |
Wereldbevolking groeit met 2 miljard tot 2080: zware druk op planeet. Verandering van klimaat onvermijdelijk: risico van massale klimaatmigratie. |
AI potentieel goed voor SDG honger, armoede, onderwijs, gezondheid, leefbare steden, schoon water en schone energie. | |
| Technologie |
Race voor next tech frontiers. Protectionisme en geopolitiek spanning, Killer robots verhogen risico van escalatie in een oorlog. |
Erg hoge energieverbruik van AI en andere tech houdt de vraag naar energie op een hoger pad, waardoor de CO2 uitstoot minder snel daalt. |
AI potentieel slecht voor SDG vrede, veiligheid, gelijkheid, goed werk en samenwerking. Een tech en kapitaalintensieve economie leidt tot schevere welvaartsverdeling. |
De rol van Europa
Europa heeft voordelen zoals hoogwaardig onderwijs, sociale cohesie en aanzienlijke spaarkapitaal dat kan worden ingezet voor investeringen. Het opbouwen van een eigen wapenindustrie en investeren in technologie en groene transitie bevorderen zowel economische groei als technologische soevereiniteit. Ondanks mogelijke economische krimp kan Europa zo toch relevant blijven door zijn sterke normen en waarden, stabiele rechtstaat en aantrekkelijke vestigingsklimaat.
Pensioenfondsen
Wie deze megatrends begrijpt, kan niet alleen anticiperen op verandering, maar er ook richting aan geven. Voor pensioenfondsen, die zowel een grote financiële als maatschappelijke taak hebben, is deze kennis daarom onmisbaar.