Kunstmatige intelligentie wekt vierde industriële revolutie weer tot leven
De vierde industriële revolutie is in volle gang, met kunstmatige intelligentie als drijvende kracht achter een ongekende technologische transformatie. AI versterkt bestaande technologieën en verhoogt de productiviteit, terwijl het zowel grote kansen als uitdagingen met zich meebrengt voor onze toekomst.
Het World Economic Forum (WEF) kondigde in 2016 de vierde industriële revolutie aan. Er werd een nieuw hoofdstuk in de menselijke ontwikkeling voorzien, mogelijk gemaakt door buitengewone technologische vooruitgang. Deze vooruitgang combineert de fysieke, digitale en biologische wereld op een manier, die enorme beloften én potentiële gevaren creëert, aldus het WEF.
Echter, een technologie met brede toepasbaarheid zoals in eerdere industriële revoluties met de stoommachine of de computer bleef sindsdien jarenlang uit. Ook kwam er geen significante productiviteitsgroei of gevreesde massawerkloosheid door automatisering.
Terwijl de scepsis over een nieuwe industrieel hoofdstuk toenam, verscheen eind 2022 plotseling Chat-GPT. Het internet werd hierdoor van zoekmachine (zoals Google) naar antwoordmachines (waaronder Chat-GPT, Google Gemini, LLaMA en Claude. Honderden miljoenen mensen wereldwijd omarmen inmiddels generatieve kunstmatige intelligentie voor het schrijven van teksten, beantwoorden van vragen en maken van afbeeldingen en video’s.
De huidige generatieve kunstmatige intelligentie voert niet alleen steeds geavanceerdere taken uit, het jaagt ook de ontwikkeling van andere technologieën aan. Zoals de ontwikkeling van nieuwe generaties supersnelle computers (kwantum) en chips (fotonica). AI is daarmee de hartslag van de vierde industriële revolutie geworden
Met een vergrijzende wereldbevolking (zie hoofdstuk 'Demografie') is de productiviteitsgroei van een nieuwe industriële revolutie meer dan welkom. Kunstmatige intelligentie kan daarnaast positief bijdragen aan de duurzaamheidsdoelen van de Verenigde Naties (VN), zoals klimaatbescherming, betere gezondheidszorg en bredere toegang tot onderwijs.
Maar er zijn ook risico's. Kunnen we straks online nog echt van nep onderscheiden? Beperkt het onze vrijheden en gelijkheid? En worden we niet te afhankelijk van technologie of gaan kwaadaardige machines zelfs niet de macht overnemen?
Europa heeft een aanzienlijke achterstand in digitale technologie ten opzichte van Amerika en China. Het is nu wakker geschud en gaat grootschalig investeren in tech.
Elke industriële revolutie wordt aangedreven door een general purpose technology: een technologie die innovatie en vooruitgang stimuleert in vele verschillende sectoren en breed wordt toegepast in de samenleving. De drijvende kracht van de vierde industriële revolutie zijn Large Language Models (LLM's). Taalmodellen die worden getraind met enorme hoeveelheden data waardoor ze in staat zijn om tekst, beeld en geluid te begrijpen en te genereren.
De LLM's zijn de eerste vorm van breed beschikbare generatieve kunstmatige intelligentie (AI). Daarvoor had AI al indrukwekkende prestaties geleverd, zoals het verslaan van de wereldkampioen schaken, maar dat ging om specifieke en afgebakende – vaak rekenkundige – taken.
Digitale assistenten
De volgende fase in kunstmatige intelligentie is die van AI-agents. Deze digitale medewerkers gaan een zichtbare rol in ons werk en privéleven spelen. In tegenstelling tot de Large Language Models, die wachten op menselijke input voordat ze reageren, voeren AI-agents proactief en zelfstandig taken uit. Ze kunnen informatie verzamelen, analyseren en acties ondernemen zonder menselijke tussenkomst.
Bovendien worden AI-agents getraind op gerichte en persoonlijke data, in plaats van algemene data. Zo weten en kunnen ze wat wij van ze willen1.
AI-agents kunnen ook met elkaar samenwerken. Er kunnen zelfs teams van AI-agents ontstaan, of hybride teams met mensen en AI, die gezamenlijk opdrachten uitvoeren.
Het beheren van AI-agents wordt een kerntaak van werknemers. Zij moeten ervoor zorgen dat de agents hun doelen bereiken en de normen voor privacy en ethiek respecteren.
Door de inzet van geavanceerde AI-agents krijgen mensen meer tijd om zich te richten op hun toegevoegde waarde, zoals strategie, creativiteit of sociale relaties, in plaats van op routinematige taken.
Met zijn generatieve karakter verbetert AI ook andere - al bestaande - technologieën. Zoals het meten, vastleggen en analyseren van grote hoeveelheden gegevens (Big Data). AI kan in enorme datazeeën onder meer patronen herkennen, monitoren en voorspellen en stelt machines in staat om te leren en te redeneren. Enorme hoeveelheden gegevens worden real-time verwerkt en leidt tot nieuwe inzichten.
AI geeft andere technologieën een flinke prestatie-boost. Het heeft in bijna alle sectoren impact: direct of indirect via andere technologieën.
AI als hart van de vierde industriële revolutie
Zie het kader Moderne technologieën die profiteren van AI voor voorbeelden hoe AI andere technologieën verbetert.
Generatieve AI is niet de enige baanbrekende technologie. Zo beloven kwantumcomputers en fotonische chips een nieuw tijdperk voor de computertechnologie.
AI helpt bij de ontwikkeling van deze nieuwe technologie en kwantum en fotonica verbeteren AI. Zie het kader 'Andere baanbrekende technologie: kwantumcomputing en fotonica voor een beschrijving van deze tech.
Moderne technologieën die profiteren van AI
Robots
Met hulp van AI kunnen robots steeds beter zien, leren, bewegen en praten. Hierdoor worden ze geleidelijk bedrevener in het navigeren door complexe omgevingen. In de toekomst zijn AI-robots veel breder inzetbaar.
3D-printing
AI maakt het mogelijk om nieuwe materialen uit te vinden, te printen in 3D, het materiaalgebruik te optimaliseren, complexere ontwerpen uit te voeren, real time kwaliteitscontrole uit te voeren en onderhoud beter te plannen.
Internet of Things (IoT)
AI helpt bij het bepalen van betere posities voor sensoren in fysieke apparaten, netwerken et cetera. Dat levert meer gegevens voor synthetische trainingsdatasets (kunstmatig gegenereerde gegevens die worden gebruikt om AI-modellen te trainen).
Virtual Reality (VR) en de Metaverse
AI maakt het mogelijk om realistischere en complexere versies van de digitale werelden te creëren (Virtual Reality (VR) en Metaverse) AI analyseert het gedrag van gebruikers in VR en de Metaverse om real-time een gepersonaliseerde ervaring te bieden. Met VR bevinden mensen in een digitale omgeving die erg realistisch aanvoelt. De Metaverse is een virtuele wereld waarin mensen kunnen communiceren, werken en spelen via avatars.
Blockchains
AI kan de veiligheid van blockchains (gedecentraliseerde databases) verbeteren. Bovendien kunnen contracten en transacties in blockchains met AI worden geautomatiseerd.
Cloud platforms
AI kan worden geïntegreerd in de diensten van cloudplatforms, wat gebruikers tools biedt voor het creëren van content, een gepersonaliseerde omgeving en automatisering.
Andere baanbrekende technologie: kwantumcomputing en fotonica
Kwantum computers: van decennia naar minuten
Kwantumcomputers beloven een nieuw tijdperk voor de computertechnologie. Een kwantumcomputer rekent niet met bits (0 of 1), maar met quantumbits, ook wel qubits genoemd. Die hebben de extra eigenschap dat ze tegelijk de waarde 0 én 1 kunnen hebben.
Deze eigenschap zorgt ervoor, dat kwantumcomputers veel sneller kunnen rekenen en problemen kunnen oplossen dan klassieke computers. Complexe vraagstukken die klassieke supercomputers tientallen jaren of langer kosten, kunnen theoretisch in minuten worden opgelost met kwantumcomputers.
Er is een race gaande om kwantumcomputers te ontwikkelen. Wereldmachten zoals de Verenigde Staten en China en grote technologiebedrijven zoals Google, IBM en Microsoft investeren tientallen miljarden dollars in deze technologie.
Experts schatten dat kwantumcomputers tussen 2030 en 2040 breed inzetbaar zijn. Generatieve AI fungeert als een versneller voor de precisieprocessen van kwantumcomputers,
terwijl de komst van kwantumcomputers de kracht van AI aanzienlijk zal vergroten. Deze twee transformerende technologieën zullen elkaar dus versterken.
Wetenschappers zijn enthousiast over de ongekende mogelijkheden die kwantumcomputers bieden voor onderzoek. Tegelijkertijd heerst er in de cybersecurity-gemeenschap bezorgdheid, omdat kwantumcomputers waarschijnlijk alle huidige systemen kunnen kraken die onze digitale informatie beschermen.
Fotonische chips: met de snelheid van het licht
Hoewel kwantumcomputing de meeste aandacht krijgt, is het niet de enige nieuwe technologie voor computersystemen. Fotonica is een andere radicale ontwikkeling in computertechnologie.
Fotonica gebruikt fotonen in plaats van elektronen om informatie te verwerken. Fotonische chips zijn in potentie (veel) sneller dan traditionele computerchips.
Fotonische halfgeleiders verzenden gegevens met de snelheid van het licht en met minimaal energieverlies. Dit is vooral aantrekkelijk voor AI en grote hoeveelheden data, waar snelheid en energieverbruik van cruciaal belang zijn.
Kwantum en fotonica kunnen complementair aan elkaar worden in toekomstige hybride computersystemen. AI helpt bij de ontwikkeling van deze nieuwe technologie en kwantum en fotonica verbeteren AI.
De invloed van technologie op de samenleving
Technologie krijgt een steeds centralere plek in onze economie, maatschappij en politiek. Dat heeft goede en slechte kanten. Het kan worden ingezet met kwade of goede intenties, vrijheid beperken of verruimen, en de gevaren voor de wereld vergroten of verkleinen.
Positieve kanten van kunstmatige intelligentie
In 2015 spraken de landen van de Verenigde Naties 17 Duurzaamheidsdoelen – met 169 subdoelen – af om wereldwijd levens te verbeteren. Deze doelen zijn zo veelomvattend dat ze ook wel een Visie voor de Mensheid worden genoemd.
Helaas bleek uit het voorgangsrapport van 2024 dat slechts 17% van deze VN Duurzaamheidsdoelen op koers ligt voor de deadline van 2030. De rest is vertraagd of zelfs gekeerd. Oorzaken: de wereldwijde coronapandemie, oorlog, de koopkrachtcrisis en een veranderend (geo)politiek klimaat.
Kunstmatige intelligentie biedt in potentie oplossingen voor veel van deze wereldproblemen. Consultantsbureau McKinsey identificeert bijvoorbeeld maar liefst zeshonderd manieren – use cases – waarop kunstmatige intelligentie kan worden ingezet voor het bereiken van de VN Duurzaamheidsdoelen.
In algemene zin kan de nieuwe generatieve vorm van kunstmatige intelligentie bijdragen aan doelen als minder honger, betere gezondheidszorg, beter en toegankelijker onderwijs en klimaatactie.
In het hoofdstuk AI en VN-doelen (zie hier) zetten we de impact van kunstmatige intelligentie op alle 17 VN Duurzaamheidsdoelen uitgebreider op een rij. Wij komen daar overigens tot de conclusie dat kunstmatige intelligentie voor diverse doelen ook een risico voor de voortgang kan vormen.
Hieronder noemen we een aantal belangrijke risico’s van kunstmatige intelligentie. Ook risico’s die buiten de VN-doelen liggen.
Gevaren van kunstmatige intelligentie
Naast de (potentieel) positieve effecten van kunstmatige intelligentie, breng het ook risico’s met zich mee die de samenleving kunnen ontwrichten. Zoals:
1. Wat is nog echt?
De wereld heeft al uitgebreid kennis gemaakt met hoe algoritmes online bubbels creëren. Daarin worden mensen versterkt in hun gelijk en worden ze gevoed met eenzijdige of onjuiste informatie. Generatieve AI doet hier nog een schepje bovenop met synthetische media.
Synthetische media zijn audiovisuele producties die bewerkt zijn door kunstmatige intelligentie of hiermee zelfs compleet zijn geproduceerd. Een bekende vorm zijn deepfake-video’s waarin (bekende) mensen dingen zeggen of doen die zij niet daadwerkelijk hebben gezegd of gedaan.
Het is op dit moment al steeds lastiger – soms zelfs ondoenlijk – om echt van nep te onderscheiden op internet. Het wordt steeds makkelijker om een alternatieve realiteit te creëren en zo burgers, beleidsmakers en bedrijven te manipuleren.
2. Big brother wordt nog groter
Nieuwe technologie maakt vergaande observatie van burgers mogelijk door zowel grote technologiebedrijven, werkgevers als de overheid. Dit schendt de privacy. Daarnaast kan het leiden tot misbruik door autoriteiten en tot bewuste vrijheidsbeperkende controle.
3. Massale werkloosheid
Automatisering kan leiden tot een ingrijpende transitie van de arbeidsmarkt of zelfs een grote werkloosheidsgolf. Naar verwachting gaan honderden miljoenen banen verloren9. Ook als hier een soortgelijk aantal nieuwe banen voor terugkomt, kan deze transitie leiden tot meer ongelijkheid, sociale onrust en polarisatie. Dat kan op zijn beurt weer de roep om een sterke hand versterken en democratie beperken.
4. Afhankelijkheid van big tech
Een kleine groep zeer grote techbedrijven krijgt een steeds centralere rol in de maatschappij, economie en defensie. Hun politieke invloed neemt sterk toe. Meestal zonder dat zij democratisch zijn gekozen. Het beeld van de inauguratie van de Amerikaanse president Donald Trump in januari 2025, waarin verschillende CEO’s van Amerikaanse techbedrijven op de eerste rang zaten, is veelzeggend. Een ander voorbeeld is de prominente rol van het commerciële satellietsysteem Starlink van Elon Musk in de Oekraïne-oorlog.
Belangrijke netwerken en systemen, onder meer van overheden, ziekenhuizen en defensie, draaien op de netwerktechnologie van het kleine aantal techbedrijven. Dit maakt schades bij een uitval van deze systemen onbeheersbaar groot. Bijvoorbeeld als er een systeemfout optreedt of een cyberaanval plaatsvindt.
5. Energievreters
De nieuwe technologie heeft een zeer hoge energie-intensiteit10. Dit geldt voor de grote datacentra voor AI en de cloud11. Het geldt ook voor de productie van semiconductors, digitale valuta en blockchain. Deze nieuwe, stijgende vraag naar energie maakt het lastig om de energietransitie te laten slagen. Kunnen we genoeg schone energie opwekken voor een diep gedigitaliseerde en geautomatiseerde wereld?
6. Ethische vragen in oorlogsvoering
AI wordt geïntegreerd in moderne wapens. Enerzijds kan dit bijdragen aan de precisie ervan, waardoor het aantal burgerslachtoffers kan worden beperkt. Anderzijds brengen onbemande zelfbeslissende wapens zeer moeilijke ethische vragen met zich mee en kunnen ze leiden tot onbedoelde escalatie.
7. Computer bestuurt de mens
Dan is er nog het ultieme risico: singulariteit. Dit is het hypothetische moment waarop technologische groei onbeheersbaar en onomkeerbaar wordt. AI kan dan ook de volgende, slimmere generaties van zichzelf creëren, in een steeds sneller tempo. De mensheid wordt dan voor de machine van veel minder belang, of zelfs irrelevant.
Lange tijd werd dit als science fiction beschouwd. Voor de introductie van Chat-GPT en LLM's voorspelden doemdenkers dat singulariteit rond 2060 zou optreden. Nu zien zij het mogelijk al rond 2040 gebeuren.
Een reden om aan te nemen dat singulariteit een realiteit wordt, is dat menselijke intelligentie vastligt en we voor de intelligentie van machines nog geen harde limiet zijn tegengekomen.
Een argument tegen het plaatsvinden van singulariteit is dat menselijke intelligentie heel anders is dan computerintelligentie. Het repliceren van het menselijk brein, dat circa 86 miljard neuronen bevat, wordt door velen als schier onmogelijk beschouwd.
Reden voor optimisme
Hoewel de technologische revolutie tot nu toe niet heeft geleid tot structureel hogere productiviteitsgroei, kan de doorbraak van generatieve AI hierin verandering brengen.
Economen voorspellen dat AI de productiviteitsgroei met 0,5% tot 1,5% kan verhogen. Dit komt neer op een verdubbeling van de huidige productiviteitsstijging. In een periode van 10 jaar betekent dit, dat de wereldeconomie 7% groter is dan in een scenario zonder generatieve AI.
Een meerderheid van de ondervraagde economen (64%) verwacht dat AI de wereldwijde economische groei verhoogt van 4% naar 4 % tot 6% per jaar. De overige 36% verwacht geen impact op de mondiale economische groei. Economen benadrukken dat de onzekerheid groot is, omdat AI nog in de een relatief vroeg stadium is.
Door hogere productiviteit en welvaart verbetert technologische vooruitgang wereldwijd levens. De huidige technologische revolutie biedt ook kansen om existentiële risico's te bestrijden, zoals het herstellen van planetaire grenzen en het verminderen van dodelijke ziekten.
Hoewel er risico's zijn, zoals het virtueel manipuleren van de waarheid en werkloosheid door automatisering, wegen de voordelen van technologische vooruitgang zwaarder.
Met goed beleid kunnen deze risico's worden beheerst. Essentieel hierbij is de bescherming van rechten, vrijheid en veiligheid, en een eerlijke verdeling van de voordelen van technologische vooruitgang.
Europa komt in beweging
Nederland - en daarmee Europa - heeft een goede positie in fotonica. Maar op veel andere fronten heeft Europa de boot gemist bij de technologische, digitale revolutie. Daar wil het oude continent nu een grote inhaalslag in maken. Onderstaande tabel laat zien dat Europa ver achterligt bij kwantumcomputing, AI en 5G.
Europese bedrijven besteedden in de periode 2014-2019 40% minder aan onderzoek en ontwikkeling dan bedrijven in de VS en China. Vooral op de technologieën van de toekomst zoals AI, kwantumcomputing, 5G en biotechnologie loopt Europa sterk achter12.
|
Aandeel in: |
VS |
China |
Europa |
|
De top 10 quantum computing bedrijven |
50% |
40% |
0% |
|
Externe financiering AI |
40% |
32% |
12% |
|
Mondiale 5G investering |
60% |
27% |
11% |
Bron: McKinsey Global Institute
Mario Draghi legt vinger op zere plek
Mario Draghi komt in zijn rapport The Future of European Competitiveness: A Competitiveness Strategy for Europe van september 202413 ook tot de conclusie dat Europa achterloop. De voormalige ECB-voorzitter deed in opdracht van de Europese Commissie diepgaand onderzoek naar de concurrentiekracht van Europa.
Het rapport van Draghi maakt enkele belangrijke punten ten aanzien van technologie in Europa:
- Europa heeft teveel focus op volwassen technologieën in plaats van opkomende technologieën zoals kunstmatige intelligentie.
- De achterstand in R&D-uitgaven belemmert de technologische vooruitgang.
- Europese bedrijven zijn voornamelijk gefinancierd met bankleningen, wat minder geschikt is voor innovatieve bedrijven. In de Verenigde Staten worden bedrijven vaker gefinancierd via de kapitaalmarkten. Europese kapitaalmarkten zijn kleiner en minder ontwikkeld dan in Amerika en er is minder beschikbaar risicokapitaal. Dit beperkt de groei van innovatieve bedrijven.
Draghi adviseert de Europese Unie om investeringen te stimuleren en om de productiviteitsgroei te verhogen. Dat is nodig om de snelle vergrijzing te compenseren (zie ook het hoofdstuk over demografie).
Draghi stelt hier nieuwe regels voor banken en institutionele beleggers voor om risicovolle investeringen te vergemakkelijken.
Tech stack
De consensus groeit dat Europa een eigen zogenoemde tech stack moet hebben14.
Dit betekent dat alle lagen van het digitale systeem - van hardware en chips tot cloudsystemen en AI - van eigen bodem moeten komen.
Europa moet van ver komen. Een eigen tech stack kost veel geld en tijd. Berekeningen variëren van driehonderd miljard tot maar liefst vijf biljoen euro15. De uitvoering kan tien jaar in beslag nemen.
In Amerika heeft de opbouw van de digitale sector minimaal vijf biljoen dollar gekost.
Dit is de optelsom van alle investeringen in onderzoek en ontwikkeling, gebouwen, machines en software van de top zes techbedrijven sinds hun start16. Dat is vijfentwintig keer het gehele jaarlijkse budget van de EU.
Volgens het Draghi-rapport is het kernprobleem, dat Europa het financiële ecosysteem ontbeert om innovatie voldoende tot wasdom te laten komen.
Draghi pleit dan ook voor voltooiing van de kapitaalmarktunie. Dan nemen Europese investeringsmogelijkheden voor de 33 biljoen euro aan Europees spaargeld toe17. Dat vergroot de kans op een bloeiende durfkapitaalsector voor nieuwe technologie. En op technologische soevereiniteit van Europa, zonder afhankelijkheid van Amerikaanse en Chinese technologiebedrijven.
De vierde industriële revolutie decentraliseert
Eerdere industriële revoluties stonden vooral in het teken van economies of scale en steeds centralere productieprocessen. Denk aan de lopende band en massaproductie in fabrieken.
De vierde industriële revolutie kan juist leiden tot weer meer decentralisatie. De coronapandemie en oorlogen legden de kwetsbaarheid van lange mondiale aanvoerketens bloot. Er is nu een neiging naar kortere productieketens en decentralized manufacturing: produceren dichtbij waar consumptie plaatsvindt. Met de huidige technologie - 3D printen, robots, AI en blockchain - is dat ook beter mogelijk.
Ook zien we een tegenreactie op te ver doorgevoerde institutionalisering onder burgers. Er is een groeiende groep die de staat en financiële instituten uit financiële transacties wil weren. Zij willen decentralized finance: een peer-to-peer-systeem waarin mensen direct financieel met elkaar kunnen handelen. Technologieën als cryptovaluta, blockchain en andere software maken dit mogelijk.
Deze decentraliserende technologieën zijn nog niet volledig ontwikkeld maar hebben potentie voor de komende decennia.
1 Harvard-MIT (Agarwal e.a.) – Combining Human Expertise with AI: Experimental Evidence from Radiology. 30 juni ‘23
2 Nature Medicine (Kang Zhang en anderen) – Artificial Intelligence in Drug Development. 20 januari 2025
3 Nature (Moritz U.G. Kraemer e.a.) - Artificial Intelligence for Modeling Infectious Disease Epidemics. 19 feb ‘25
4 WEF – From Virtual Tutors to Accessible Textbooks: 5 ways AI is Transforming Education. 10 mei ‘24
5 Nature (G. Camps-Valls en anderen) – AI for Modeling and Understanding Extreme Weather / Cimate Events. 24 feb ‘25
6 World Economic Forum – 10 New Tech Trends transforming Earth observation and Climate Intelligence. 16 sept 2024
7 World Economic Forum – AI’s Energy Dilemma: Challenges, Opportunities and a Path Forward. 21 jan 2025
8 Science News Today – The Role of AI in Tackling Climate Change: Harnessing Techn for a Sustainable Future. 27 mrt ‘25
12 McKinsey Global Institute – Securing Europe’s Competitiveness: Addressing the Technology Gap. 22 sept 2022
13 European Commission – The Future of European Competitiveness: A Report by Mario Draghi. 9 september 2024
14 Bertelsmann Stiftung – Eurostack: A European Alternative for Digital Sovereignty. Februari 2025
15 Chamber of Progress – Creating a European Tech Stack Could Cost over 5 Trillion USD. 27 januari 2025
16 Alphabet, Amazon, Apple, Meta, Microsoft and Nvidia
17 Enrico Letta – Much More than a Market: Speed, Security, Solidarity. April 2024